Armanın Añsağan Jandar - 24

odaqtar yeñ küşte degen jeke adamdardıñ özdere üşen de katerle bola aladı
yeken. Söytep, Miridege İoun yende usaq şarualardıñ berlestegene bar küşen
jumsap, qırğiday tieten şığar dep oylauğa äbden bolatın yede. Öytkene
onıñ Vikadağı sauda üyeneñ şaruası şalqayıp, küyzeleske uşıradı ğoy.
Beraq starosta olay yetpede.
Nege? Ol yende Reykyaviktege ulın, ökelette ökelde şaqırıp aldı da
Fordta onımen berge tutınuşılar qoğamın qura bastadı. Söytep, ol
qoğamğa jaqın mañdağı, borışın ötep qutılğan yerekte azat şarualardı
ğana yemes, sonımen qatar Brunige qarızdar kedey şarualardı da tarta
tüste. Olarğa öte tiemde şartpen köp aqşa berde, qaytken künde de köpeske
bereşek qarızdarınan tezerek qutılıp, tutınuşılar odağına kerude
usındı. "Bez, şarualar, ber-beremezde qoldauımız kerek" dede ol. Burın
jeke dara boludı ğana kökseyten ol yende ayaq astınan berlestekte jaqtauşı,
şarualardıñ qamın jeuşe janaşır jan bola qaldı. Munday adamdar
kemge qay kezde ne dep aytudı jaqsı belede. Ol, yeger islandeyälıq
şarualar şınımen-aq köpesterdeñ taban astındağı tepkesenen qutılğısı
keleten bolsa, äldeber äreket jasap, şara qoldanuı, özdereneñ müddeleren
özdere qorğauı kerek degende ayttı. Al tutınuşılar qoğamı şarualardıñ
öndergen önemen ädelette bağamen satıp aladı jäne olarğa qajette degen
tauarların arzanğa bereten boladı. Şıntuaytına kelgende, tutınuşılar
qoğamı degenemez payda tabudı ğana közdeyten eskerlek käseporın yemes,
qayta şarualardıñ ber-berene özara kömek körsetuene negezdelgen
qayırımdılıq qoğamı bolıp tabıladı dep ügettede. Mısalı,
düniejüzelek rınokta bağa jaqsı bolıp tursa, şamamen otız qozı satqan
şaruanıñ alpıs kron payda tabuına boladı. Al üş jüz-tört jüz qozısı
barlar aqşanıñ astında qaladı, mıñdağan kronğa ne boladı. Onday
odaqtardıñ kedeylerge de, baylarğa da tiemde bolatını basqalar tügele,
balalarğa deyen belgele. Yeşkem yeşkemde aldap soqpaydı.
Küzge qaray Bruniden hat kelde. Onda ol özeneñ alıs-beres sauda
jasaytın klientterene şetelge barğan saparınan jaqında ğana qaytıp
oralğanın habarlaptı. Ol jaqta qay kezdegeden de keremet sätte saudasattıq jasağanıñ öz klientterene burın-soñdı bolıp körmegen öte tiemde
artıqşılıqtar bereten mämelelerge qol qoyılğanın jazıptı. Hatqa qosa
tauarlardıñ bağası körsetelgen preyskuranttı jeberepte. Bul 0bağalar
tutınuşılar qoğamındağı bağadan äldeqayda arzan bolıp şıqtı. Söytep
küzdegüne burın-soñdı bolıp körmegen sauda qızu jürep berde.
Baqtalastıq bäsekelese küşeyde. İngolv Arnarson şaruanı iığınan
qağıp jaqın tartsa, Tulinius Yensen onı moynınan quşaqtaydı.
İngolv Arnarson klientte quşaqtasa, Tulinius Yenson onıñ betenen
süyde. Ber sozben aytqanda, hristian deneneñ bereñde-bereñ jaqsı köreñder
degen qağidasınıñ ruhı sauda-sattıq salasında aqılğa qonımdı äre
ädettege üyrenşekte şekaranıñ şegenen şığıp kette. Bereudeñ bereuge
bereşek qarızı turalı söz yetu umıt qaldı. Ol ol ma, jalpı jurtqa
qaladağı qımbat bağalı tauarlar beyne ber dalada qalğanday tıqpalap
usınılatın boldı. Buğan qarağanda, yende ber-yeke jılda jurttıñ bäre de
baquat şarualarğa aynalatın şığar!
Byartur munday urımtal sätte jağdaydı paydalanıp, özene köptegen
qurılıs ağaştarı men temer-tersek satıp aldı.
- Yende, mene özeñe yeke qabattı beton üy salıp aluıña da boladı, - dede
Tulinius Yensen, onı quşağına alıp turıp. - Al yeger qarjı jağınan
qinalıp bara jatsañ, qısılma, aqşa tabıladı. Qalauıñ belsen, keregenşe
ala ber. Men sağan kömek qolın sozuğa ärqaşan äzermen.
- Üy salıp alatın boldıq! - dep Jazğı mekendege balalardıñ
quanıştarı qoyındarına sıymay, şuıldastı. Olar jañadan salınatın
üy Utiredsmiridege seyäqtı yeke qabattı bolar ma yeken älde Tau koroleneñ
üye seyäqtı ber qabattı ülken üy bolar ma yeken dep, tözemdere tausılğanşa
bastarın qatıra boljam jasaumen boldı. Qalay degende de yende turğın
bölmeden basqa sän-saltanattı ülken bölme de boladı äyteuer. Bolaşaq
qurılıs olardıñ qeyälın san saqqa jügertte. Beraq olardıñ bül turalı ber
närse surap belgese kelse, Byartur berden tıyım salıp tastaudan tanbadı.
Özeneñ qanday josparı bar yekenen aytqısı kelmey: "Onda senderdeñ
şarualarıñ bolmasın, öz jumıstarıñdı beleñder!" dep, betteren
qaytarıp tastaumen jürde. Balalar äkeseneñ aytqanına amalsız bağındı.
Beraq qurılısı äle bastalmağan üydeñ aluan türle artıqşılıqtarı
turalı qeyäldarı qanat qağıp, şarıqtaumen boldı. Austa özenşe ülken as
üydeñ sureten salıp, berneşe döñgelek qaqpağı bar temer plitanıñ, ıdısayaqtar qoyılatın şkaptar men sörelerdeñ qay jerlerende bolatının
oyşa belgeleuden jalıqqan joq. Ol jazdıgüne üyge kelep, tüske as
äzerleuge qalay keresetenen köz aldına yelestetep, küne burın quanıp jürde.
Mene, sonday kezde kenet yesek aşılıp, jarıq ta keñ as üyge bayağı keñ
paltolı qonaq jeget kerep kelse ğoy, şerken! Ol qus pen balıq tezelgen
tüyenşekte tastay berep, buğan dostıq qolın usınıp sälemdeser yede-au.
Keyber adamdardıñ onday dostıq qolı usınılğanın ömer boyı, tepte öleölgenşe umıtuğa bolmaydı yeken. Austa öze turalı osılay qeyäldap,
armandadı. "Al, äkemez sän-saltanattı keñ bölme sala qoysa, - dep
uayımdadı ol, - bez oğan eleten ädeme suretterde, qabırğağa jaqın qoyatın
divandı qaydan tabamız?"
Şabındıqtağı ılğal peşenneñ yeñ soñğı qaldıqtarına deyen jinap
alındı. Austa onı muqeyät tırmaladı, al äkese şömelege salumen boldı.
Äkesemen berge jumıs esteu qızğa qattı unaytın Öytkene munıñ
jumısına riza bolıp, onıñ öte-möte maqtağanına teñ keleten yeş närse de
joq. Mene, yeñ soñğı ber quşaq peşenge deyen jinap alındı. Üste bastarın
su basqan, kiemdere bılğanğan olar ılğal şömeleneñ üstene otırısa kette.
Byartur ber şımşım temeke alıp ieskede. Al, Austa jumıstan
qaljırağan qoldarınıñ jap-jalpaq alaqandarın yeke tezesene qoyıp
otırıp, tobığına deyen su keşken ayaqtarına ayanışpen qaradı. Qızdıñ
mañdayı jazıq bolatın. Munday keñ de aşıq mañday bulardıñ
äuletendege yeşkemde joq. Bulardıñ mañdayları yende kelgenemen tım tar.
İä, qızdıñ doğa tärezdes qiılğan qara qastarı da onı bulardıñ äuletenen
basqaşa körseteten seyäqtı. Bet älpete de solay: körkem ülgemen quyıp
qoyğanday keleste iege döñgelengen betememen yeke jaq betene jarasımdı
jalğasadı. Alqızıl tüste top-tompaq tömenge yerneneñ iele jımdasqan
tustarında qanşama sululıq tunıp tür deseñezşe!.. Äne, Austa äkesene
jalt burılıp qarap yede, munıñ köze onıñ közene tüste. Oñ köze adam tañ
qalarlıqtay möp-mölder, jap-jas äre baqıttı nurğa tunıp turğanday
meylenşe tap-taza yeken. Al azdap qılilanğan sol közenen mülde bölek
jannıñ basqaşa sezeme - jau qolına baylap berelgen tutqınnıñ
qorqınıştı quşağındağıday äldeber qupeyä äre äljuaz näzek qeyäl tärezde
ber närse bayqaladı. Marqum şeşeseneñ közenen aynımaydı. Auzına kelep
turğan sözen yeşqaşan yerken ayta almağan, udayı qorqınış pen üreyde
ömer sürep, kütpegen jerden qaza bolğan, nekese qiılğan zañdı jarı bola
tursa da, munıñ jüregen jebetep, jaqsı körgezep ülgere almağan marqum
Rozanıñ köze. Beyşara tolıq aşılıp betpey jatıp, solıp qalğan gül
seyäqtı jap-jas küyende dünieden ötte. Byartur uaqıttıñ munarlanğan
perdese arqılı burınğı ötken buldır künderge köz jeberep jatqanday yede.
Kenet küzdeñ salqın lebe beten sipap ötkendey boldı da, ol özeneñ qattı
şarşağanın sezende. Bete-jüzen küzdeñ surğılt salqın tumanı qalqalay
bastadı. Mundayda bayqap qarasañ, az ömereñneñ özen de özge bereudeñ ömere
me dep qalasıñ!
- Äke, - dede Austa. - Men seneñ üy salatın bolğanıña quanıştımın.
Osı kezde ol äkeseneñ jüzene, burın yeşqaşan yeşkemge körsetpegen,
buğan deyen yeşkem belep bolmağan, tepte onıñ ädeme jazılğan öleñderende
de beynelenep körmegen jüzene süysene qaradı. Bul onıñ äkeseneñ jan
dünieseneñ jarqın jüze yede. Onıñ munday jüzen buğan deyen Austadan özge
yeşkem de, yeşqaşan da körmegen bolatın. Onıñ öleñdere quytırqı qızıq
äzelderge tolı bolğandıqtan mazmunın qalay jutañdatsa, onıñ ömerene
solay äser yeteten. Qazer Austanıñ onıñ moynına asıla ketep, saqaldı
iegeneñ astındağı jıp-jılı jerene beten basqısı kelep-aq yede. Beraq ol
ornınan turıp, qızınıñ su bolğan şaşınan meyerlene sipadı.
- Seneñ äkeñ öz ömereneñ jaynağan gülene arnap äyteuer ber ülken üy
salıp bereten boladı, - dede ol - Beraq biıl küzde yemes. Asıqpay qoya tur...
Beraq biılğı küzde yemes.
Bul küzde ol osıdan on yeke jıl burın özenneñ jağasına tayau jerden
qazılğan yeske jertöleseneñ ornına töbese qañıltırmen jabılğan qoy qora
salumen qanağattandı. Siırdıñ turatın ornın qozı qamaytın qorağa
aynaldırdı. Özdere turatın bölmeneñ astındağı orın siır men atqa
arnap qayta jasaqtaldı. Yedenge tas töselde, ber jaq büyerendege
qabırğadan tesek şığarılıp, odan sırtqa köñ-qoqır laqtırılatın
boldı...
Balalardıñ köñelderen qaldırıp, qanşalıqtı tüñeldergenemen munıñ
öze ülken oqiğa yede. Hutorda okrugtağı nağız şeberler sanalatın jaña
adamdar payda boldı. Olar qoy qoranıñ qabırğaların şımtezekteñ oyıp
alınğan qatparlı qabattarınan qalap turğızdı. Sondıqtan da ol alıstan
qarağanda jolaq örnekter salınğan toqıma buyımğa uqsadı. Munda
qolına qağaz, qalam, sızğış jäne ara ustağan şeber ağaş ustası da
kelgen yede. Beraq ol yeş närsene jazıp-sızıp jatpay-aq, közben mölşerlep,
oyşa yeseptep şığara berede yeken.
Ağaştıñ jas joñqasınıñ jağımdı iese küzge las laysañ men tezek
aralas jañbır suınıñ iesemen aralasıp, qolqanı qabadı. Tüske as kezende
daurığa dauıstap aytılatın aluan türle äñgeme, şaynalıp söle sorılğan
temeke japırağınıñ iese de, jarısa öleñ oqu da osında. Alıs yelderden
jetep jatqan jañalıqtar aytıladı, tosınnan beytanıs soz terkestere,
key-keyde urıs-keres, beyauız bılapıt sözder yestelep qaladı. Qant
qosılğan kofe eşelede...
- Köpes qaşannan nağız opasız doñızdıñ tap öze yede ğoy. Şarualardıñ
qanın sülekşe soratın toyımsız bolatın. Arzanğa alıp, qımbatqa satu yejelden kele jatqan ädete. Qaytse de payda tauıp, aqşasın köbeytude
közdeyde. Qazer köpes şarualardıñ qarğıs atqan qas jauına aynalğanı
jurttıñ bärene ayan boldı.
- Degenmen de ol qiın-qıstau kezde köbemezge järdem jasap, kömek
qolın sozdı yemes pe?
- Onıñ onday mahabbatı köpke sozılmaydı. Tieste mölşerdege somadan
artıq qarızdana qalsañ, seneñ yesebeñnen qos uıs qara biday unın da
bosattırmaydı. Şarua özeneñ yesebenen älge qos uıs undı jalınıpjalbarınıp surap aluı üşen tabanınan tozıp, qanşalıq azapqa tüsede
deseyşe!
Qazer tutınu qoğamı payızdıq ötem degende yengezde. Yeger mämele sätte
de tiemde bola qalsa, sauda jasalğan somanıñ yesebenen sağan degen
payızdıq tölem yeseptep şığarıladı. Beraq şaruanıñ onday tölem
alğanın körgen kem bar qane? Olay yetu köpesteñ oyına da kerep-şıqqan
yemes.
- İä, bul redsmirilekterdeñ oylap tapqan amal-aylasına uqsas
payızdıq tölem ğoy! Payızdıq tölem degen atı ğana. Jelekteñ maylı
basın bäre ber oz qoldarınan şığarmaydı.
- Yende olar Fordta nesie bereten kassa aşudı oylastırıp jatqan
körenede. Onı aşuğa kemde-kem üles qossa, payızdıq ösem aladı-mıs.
Payızdıq ösem degene ne sonda?
İä, yeger nesie kassasına aqşa salsañız, ol özenen-öze ösep, köbeye
berede-mes. Al yeger ol aqşanı äldeber bay adam qarızğa ala tursa, onı öz
kezegende kassağa mol mölşerdege payızdıq ösememen qosa qaytaratın
körenede.
- Al redsmirilekter qarızğa alınğan onday aqşanı joğaltıp aldıq
dep, ädeye közboyauşılıqqa deyen barudan tayınbas yede. ()l özgelerdeñ
yesebenen öytep-büytep jağdaydan şığudıñ jolın tauıp, şığınnıñ yesesen
qaytarğan bola qoyadı.
Byartur basqalar qanşa ügettep, jalınsa da özeneñ köpesene qulay
senep, oğan aqırına deyen adaldıq tanıttı. Starostamen estes bolğannan
göre köpespen estes bolu äldeqayda tiemde dep belde. Redsmirilekter qurğan
odaqtardıñ bäre özge de oylap tapqan aylakerlek amal-ärekettere seyäqtı
tek özdereneñ ğana payızdıq tölemder alıp, mol tabısqa keneluen
közdeyde. Byarturdıñ oyına mınaday öleñ joldarı orala kette:
Äyel bezde jetkelekte, beraq eşerge ası joq,
Quday belsen - qaytsem qoyım bolar toq?!
Redsmiriden qarız alman, bete aulaq! –
Öle-ölgenşe qutılmaysıñ - jol sol-aq!
Bar malıñdı yeñ äuele sanap al,
Sodan keyen qoylarıñdı qırıp sal
"Redsmiriden qarız alıp körgennen
Öle qalğan köp artıq qoy!" - der yem men.
Ölgen jaqsı jeksurın bop jürgennen
Redsmirilek bolıp ömer sürgennen!
Köpester, tutınuşılar qoğamdarı ataulınıñ bärenen de jürekte
teberenteten tätte qeyäl artıq. Äserese, küzge keşte, aspanda köşep bara
jatqan bulttardı tamaşalağan qanday jaqsı! Köz aldında keremet
körenester payda boladı. Austa Soullilya keşkentay terezeneñ aldına
otırıp alıp, aspandağı bulttardıñ qubıla tüsken oyınına qızığa qarap
qalıptı. Tömende Finnanıñ siırmen söylesken dausı yestelede. Onı
azıqtandırıp bolıp, yende qaşan su eşkese keleten kezen kütep jürgendey.
Qart äje bele bükereygen qalpında kereuetke süyenep otır. Qara köleñke
üyde ber sausağın auzına salıp otıratın ädetemen äldeber psalom-duğa
oquğa keresepte. Bül öze qanday jumbaq jan yede? Aytuına qarağanda,
oñtüstek jaqta señlese bar bolıp şıqtı ğoy.
Äne, kök aspanda äldeber materikterdeñ sulbası payda bolıp,
teñezderdeñ ayqın aşıq boyaulı qubılmalı jağalauları, yertegelerdege
seyäqtı äldeber ğajayıp yelder men qalalar berenen soñ bere tezelep ötep
jatqanday. Teñezdeñ aynaday jarqırağan kögelder aydınında qara qoşqıl,
qızıl tüste saraylar boy kötergendey, al artınşa biek munaralarımen
berge suğa batıp ketkendey boladı. Ber kezde teñezdeñ öze de jayılıp,
gülge oranıp, jaynap turğan jemes bağına aynaladı. Onıñ aynala
töñeregen qorşap jatqan taulardıñ tañ qalarlıq keremet körenesteren
tamaşalauğa boladı. Olardı kädemgedey janı bar tere şıñdarı ber-berene
bastarın ie jaqındasıp, quşaqtasadı. Qaşan bulttı jel aydağanşa
quşaqtarın jazbaydı. Burın Austa tereze aldında bulay otıra bermeuşe
yede. Yende onda otırıp alıp, özeneñ ol jeget turalı bükel oy-armanın
aspandağı jöñkele köşeten bulttar arasında payda bolatın qubılmalı
beynelermen baylanıstıratın boldı.
Ol jeget turalı oy-arman. Yertegelerdege aytılatın alıstağı ğajayıp
yelder, tösende aluan türle qayıqtar jüzep bara jatqanday kök teñezder, bul
ömerde joq tamaşa boyauları jarqırağan körkem qalalar men gülge
oranğan jemes baqtarı - bulardıñ bäre de jöñkele köşken bulttardıñ
ğana arasınan körenede. Munıñ bäre de sol ber jeget turalı beyne ber ünsez,
mılqau oylar ğana, oqiğasız yestelekter, yeşqanday negeze de, qorşağan
keñestege de joq bolaşaq turalı oy-arman ğana. Al ol, ol... Austa siırdıñ
sızdıqtata aqırın su eşep turğan dıbısın, ögey şeşeseneñ Bukodlamen
ömer turalı... -bälkem, ol da bulttar arasındağı ömer turalı bolar äñgeme aytıp turğanın yestede. Al Austa özen ol jegetpen berge mına ber
halıq jırında aytılatınınday, tutas yelderdeñ iese seyäqtı sezenede:
Meneñ jarım salt atpenen orman kezep kelede,
Qalıñ orman, jasıl orman
Oğan öze jolın aşıp berede.
Yelesteyde kök teñezdeñ tösende
Jelberete jelken jayıp jürgeneñ,
Süyektem-au, meyle qayda jürseñ de,
Men senemen bergemen!
Meneñ jarım jan körmegen
Basqa jaqta, jat öñerde jerlende,
Oğan qalay barar joldı
Taba almaspın men de yende.
Qımbattım-au, qayğı-zarım umıt bolar.
Meneñ osı - oylay-oylay belgenem.
Süyektem-au, meyle qayda jerlenseñ de,
Men senemen bergemen!
Süygen jarım, bez yekeumez kezdesep yek,
Äle yesemde, ormanda,
Köktemdege gülge oranğan
Jemes bağı seyäqtanıp turğanda,
Tağdırımdı, baqıtımdı
Tek sol jerden tapqanımdı belgenmen.
- Süyektem-au, meyle qayda bolsañ da,
Men senemen bergemen!
EEEerken-ay älge körenes mäñge sozılıp tura berer me yede! Qubılmalı
aşıq tüste boyaularğa bölengen älge oyındar ğasırlardan ğasırlarğa
jalğasa berer me yede!..
Söytep Austa är keş sayın kök aspannıñ ünsez sazın qeyäl quşağında
tıñdaytın bolıp aldı.
OTEZ JETENŞE TARAU
KEŞKENTAY GÜL
Jaña qoy qoranıñ keñ bolğanı sonşa, Byarturdı: "Qoyımdı köbeyte
tüssem be yeken!" degen oy qayta-qayta mazalay berde. Ondayda auzı tınım
tappaytın qoren siırdı qosa asırap otırğanın umıtıp ta keteten. Ol
qoydıñ ayağımen jayıluına bolatın ärber künde qur jebermeuge quana
tırıstı. Onday kündere balalar qoydı şalşıqtı balşıqta baqtı.
Byartur özeneñ qoyların burınğısınşa jaqsı köreten. Olardıñ
qamın jep, tınımsız oylanatın. Qoydı qalay bağudıñ jay-japsarın
jaqsı beletendegemen keñenen tanımal bolatın. Otarın biılğı qıstan,
äserese, yeñ bastısı, köktemneñ kök özek şağınan aman alıp şığa alsa ğoy,
şerken! Öytkene juannıñ jeñeşkerep, jeñeşkeneñ üzeleten keze -köktem ötemöte qauepte. Qoydıñ qırılıp qaluı op-oñay. Bul - mıñdağan jıldardıñ
täjeribesenen belgele jayt. Öytkene yeşqanday jazığı joq osı ber
momaqan januarlar köktem kezende öle saluğa tım beyem.
Onıñ yesesene biılğı qıstan adamdar jaqsı şıqtı. Finna köp
jıldan bere qısta qinaytın auruınan ayıqtı. Onıñ jükte bolıp
qalğanı tayauda ğana, yağni naurızdıñ bas kezende belgele boldı. Öytkene
Finna da şeşese seyäqtı yede - yemşege köpke deyen belenbeyten. Bıqsıp
janatın plitalı oşaqtıñ üzdeksez budaqtağan aşı tütenenen tañerteñge
mezgelde yeke äyel de tunşığa jötelumen bolatın. Ol jötel keşke qaray ot
qaşan jaqsı tutanıp, laulap janıp ketkenşe ustamalı auru seyäqtı tağı
da qaytalanatın. Onıñ üstene, siırdıñ jas tezege men attıñ suyıq
zärenen qabattasa şığatın jerkeneşte qolamsa ies qolqanı qabatın,
ökpeneñ tınıs aluın qiındatatın. Finnanıñ qayta-qayta auıra berueneñ
ber sebebe sol bolatın.
Sonda da bolsa ol beyşara siırdı kütep-bağudıñ soñında öze ğana
jüreten. Beraq Byartur jeksurın Bukodlağa jem-şöp saluğa tıyım salıp
tastadı. Öze jetkeleksez jem-şöpte Finnanıñ siırğa molınan şaşıp,
ısırap yetuene jol bermede. Byartur yendege qalğan jaqsı şöpte jas
qozılar men olardıñ yenelerene, özge jem-şöpte naşar jeyten qoylarğa
saqtauğa uyğarğan bolatın. Finna siırğa jem berep, suarıp, astın
tazalap, köñ-qoqırın sırtqa şığaradı, qoranı tap-taza yetep ustaydı.
Onday kütemde siır da belede - sütte molıraq beruge tırısadı. Ol
Bukodlanı yeske taraqpen yerenbey-jalıqpay uzaq qasılaydı, onımen
äñgemelesken boladı. Oğan rete kelse, itke degen balıq süyegen Byarturğa
körsetpey, jasırıp äkep berede. Tepte azdap kebek aralas ün şalıp ta
jemdeyde. Keyde siırdıñ da eşe pısıp, zeregetene boladı. Onday kezdere
Qudaydıñ kökteme şığatın kün bola ma, bolmay ma dep tözeme tausılıp,
torığa qamıqqanday dausın soza tüsep, kädemgedey şağınğan ünmen uzaquzaq möñereyde. Onıñ muñın tüseneten äyel sol sätterde siırdıñ jürege
de jie-jie soğıp, mına ömerdeñ maqsat-muratsız, bosqa ötep jatqan azaptı
ömer yekenenen şoşınatının sezede. Öytkene Finnanıñ öze de bul ömerdege
raqat degenneñ ne yekenen körep-belmey-aq kelede. Ol tapa-tal tüste siır
qorağa tüsep, siırdıñ äukese men arqasın sipap jubatqan boladı. Bul
ömerde yerte me, keş pe, äyteuer ber kezde ezgelekteñ zulımdıqtı jeñeten
keze keletenen aytıp, tüsenderuge tırısadı. Onıñ munısın az da bolsa
tüsengendey siır sayabır tauıp, tınıştaladı da qaytadan küyes qaytaruğa
keresede. Osı ber auzı tınbaytın toyımsız qoren äre aqımaq jeksurın
siırmen qaydan qoralas bolğanına ökenep, odan qalay qutıludıñ amalın
taba almağanday qorşaudıñ arğı jağında turğan at jerkeneşte
öşpendelekpen qattı pısqırıp jeberde. Onıñ yesesene, balalar siırdı
qalay jaqsı körude şeşelerenen üyrende. Janıñdı jadıratıp, jay
taptıratın, bükel otbasındağı ömerdeñ körken kergezeten qasiette süt
beretene üşen bağalaytın boldı. Sütten Halbera kemper de däm tatatın.
Tepte Titla itke de qalatın. Kädemge un şalıp, malğa bereleten suyıq
bılamıq.
Eşeñde qatırıp, qinaytın osı ber tağamğa jolamaytın jalğız jan
bar. Ol - Byartur. Ol temeke japırağı qosıp qaynatılğan sütpen auru
qozılardı yemdeude ğana belede.
Ras, soñğı kezde balalardıñ betterene qan jügerep, qızıl şıraylana
bastadı. Közderenen densaulığı jaqsı balalar seyäqtı nur şaşılıp
turatın boldı. Burın olar säl bolsa-aq suıq tiep auıra bereten. Äljuaz
äre bosañ yede. Boyküyez yerenşektekte qoydı, keudesendege äldeber
jabırqañqı nemese muñdı köñel küyden arılğanday küy keşte.
Burınğıday eşteren su men aua kerep turğanday qolaysızdıqtan qutıldı.
Austa Soullilya äkese oqıp şıq dep bergen dastandardıñ yeñ ber küñgert,
bulıñğır tustarın da op-oñay tüsene alatın boldı. Äkesenen qara
küyemen ıstalğan äynekke jazıp jürep, ärepterde belep aludıñ säte tüste.
Auızşa yesep şığaruda da qabelettelegen körsete belde. Biılğı qısta
qızdıñ boyı tez ösep äre tolısıp şığa kelde. Köylektere tar bolıp,
sıymay qaldı. Jeñen jäne beleneñ büyeren telep, qosımşa üşkel salıp,
keñetuge tura kelde. Austa - qazer on törtke şıqqan ülken qız. Yeke bete
qızıl şıraylı, tösendege qos alması tompayıp tur. Boyında äldeber
tüseneksez sezemder men tüsenekter payda bolatındı şığardı. Keyde
mazası bolmay, auırıp ta qaladı. Onıñ köylegeneñ yetegene jap-jalpaq
kömkerme ädep salındı. Öytkene jup-jumır qos baltırı men mıqtı yeke
tezese sandarına deyen jaltırap körenep turatın bolğan yede.
Qıstıgüne pastor kelde. Austanıñ oquın bayqap körep, tabıstarına
tañ qaldı. Ol özeneñ ğana yemes, özene tete eneseneñ de sauatın aşqan yede.
Beraq qızdıñ Quday turalı, den zañdarı jönendege beleme qanday? Masqara
bolğanda den zañdarınan habarı joq yeken -onı tepte de oqımaptı. Quday
turalı tüsenege bolmasa da oğan bet aldı bosqa tabınadı yeken äyteuer.
- Bul - jaramaytın es, - dede pastor. - Qudaydı belmeu - uyat. Tepte zañğa
say kelmeyde. Qızdı şerkeuge alıp barıp, şoqındıratın uaqıt
äldeqaşan jette.
- Meneñ osı jañaşa hristiandıqqa sene qoyatın qulqım joq, - dede
Byartur. - Burınğı pastorımız jaqsı-aq yede. Marqum bolğan pastorımız
Gudmundurdı kem belmeyde!? Onı ber körgen adam ömer boyı umıta
almaydı. Äserese onıñ jañadan şığarğan qoylarınıñ tuqımın
aytsañşı! Bül öñerde onıñ dañqın şığarğan da, onıñ yesemen ğasırlar
boyına saqtaytın da sol qoylar.
Mına ber jañadan kelgen pastorğa Byartur adam yeken dep te qaramaydı.
Sonı da pastor dep atauğa bola ma yeken?! Nağız tazşa balanıñ öze. Qoylar
turalı tüsenekten mülde maqurım yekenen qayterseñ?! Ras, ol qoy turalı
soz yetkende jaqsı körede, bul salada özen belekte bereu yetep körsetkese
kelede. "Auılşaruaşılıq habarşısı" degen basılımnan oqığan
teoreyäsımaq ber mäselelerde soğadı da otıradı. Yende, mene, arnayı ketap
aşıp, oğan barlıq qoylardı terkep jazıp, olardıñ ärqaysısına yen
salıp, nömere jazılğan sırğa tağu kerek degende şığarıptı. Bul keyen,
küzdegüne är qozınıñ qay saulıqtan tuğanın şatastırıp almau üşen kerek
körenede-mes. Ol sonımen qatar äljuaz naşar qozılardı tere qaldırudı
qoylardıñ aldında da, ärkemneñ özeneñ aldında da, tepte Qudaydıñ
aldında da ölem jazasına layıq künä jasau dep belede. Öytkene olardı
satu tiemsez körenede - qoylardıñ bolaşaqtağı tuqımı sonday äljuaz
naşar qozılardan taraytın boladı, söytep mal tuqımı azğındaydı yeken.
- Pastor Gudmundur qoy turalı yeşqaşan yeşkemmen tes jarıp
söylespeyten, - dede Byartur. Qoy terkeyten yeşqanday ketap ta jürgezgen
yemes. Onda özeneñ yejelge yevreyler turalı jalğız ketabınan özge yeşnärse
de bolğan joq. Beraq qoy turalı beleme nağız ülı adamğa, ğulama ğalımğa
ton yede. Onıñ qızmetkerlereneñ aytuına qarağanda, Gudmundur özeneñ
qoyların özge qoylardan jürep ketken ezene qarap ayıra belede yeken. Bezdeñ
şerkeu qauımınıñ mañdayına yende qaytıp onday pastor bete qoymas, serä!
Olar Austanı şerkeuge alıp barıp şoqındırudı kelese jılğa deyen,
Helgi beraz öskenşe qaldıra turu jönende keleste. Beraq pastor onı
biılğı qıstıñ özende, yağni şoqındırudan äldeqayda köp burın
poselkege alıp kelude, söytep Quday turalı deni elemde - yeñ bolmasa, onıñ
yeñ qajette negezderen oqıp üyrenuen talap yetep otırıp aldı. Sonday-aq
qızdıñ bul jasta belue ties basqa pänderden de - atap aytqanda
geografeyädan, zoologeyädan, İslandeyä tarihınan habardar boluı
kerektegen ayttı.
- Qalay dedeñ, "geografeyä" dedeñ be? Balalardıñ yekeue de özemezdeñ
añğardı bes sausağınday belede. Olarğa añğardağı ärber şoqı, ärber
jartas, ärber bulaq-bastau, özenneñ ärber burılısı jaqsı tanıs. Olar
munda yeşqaşan adasıp ketpeyde - kez-kelgen aua rayında da jol taba
belede. Al zoologeyäğa kelsek şe? Olardıñ bul pännen de habarı mol.
Hutordağı ärber qoydı jañılmay tanidı. Öytkene olarmen, özeñezdeñ
qolımızdağı januarlarmen, berge jürep, berge ösep kelede. Olarğa qaşan
jäne ne qajet yekenen aytqızbay tüsenede. Tarihtı da jaman belmeyde. Qane,
keşkentay Austam meneñ, aytıp jeberşe, Grimur Egir degen kem bolğan?
Austa Soullilya uyala jauap berde:
Jayau Hrolvteñ qas jauı bolğan.
Durıs aytasıñ! - dede Byartur. - Al ol ölgennen keyen qayda bardı?
Austa uyala turıp, basın tömen saldı:
- Tozaqqa bardı, dede ol.
- Äne, ol sorlığa ne bolğanın kördeñ be, pastor Teodour? – dede
Byartur, qarq-qarq külep. Söytte de sözen jalğastırdı. – Osımen qoş bol,
pastor Teodour. Özeñ de sonday jağdayğa uşırap qalıp jürme.
Naurız ayınıñ bas keze bolatın. Byartur şalşıqtı balşıqta
jayılıp jatqan qoyğa baruğa bet aldı. Aua rayı qubılıp turdı berese
jabısqaq qar jaudı, berese basıldı, tepte künneñ köze şayday aşılıp ta
kette. Balalar qoydı kezegemen jayatın. Byartur Hetya dep atalatın ber
qoydıñ bası qan josa bolıp jürgenen bayqap qaldı. Alğaşqıda qoydıñ
müyeze sınğan bolar dep oylap yede, soñınan neğurlım muqeyät bayqap
qarasa, onıñ yeke qulağına berdey yen salınıp, äldeber tañba basılıptı.
Munday jañalıqqa qattı tañ qaldı. Qoydıñ qan-qan qulaqtarın aqırınaqırın kezekpe-kezek ustap körep, bul öze ne qılğan yen yekenen, jalpı ne
bolğanın bayqap belmek yede, beraq olardıñ qulaqtarınıñ şuntitıp
keselgene sonşa, ondağı basılğan nendey tañba yekenen ayırıp bele
almadı. Bunı kezdeysoq oqiğa deuge bolmaytın yede. Byartur oylanıp
qaldı. Ol üy eşeneñ adamdarınıñ berenen de olardıñ közderene añğarda
jürgen bögde bereuler tüsken-tüspegenen yegjey-tegjeyle surap şıqtı.
Joq, olar yeşkemde de körmepte. Arnayı kelgen de yeşkem bolmaptı. Sonda
Byartur bılay dede:
- Yeger añğarda jürgen yeşkem körenbegen bolsa, munıñ öze köp jıldar
boyı kezdespegen tüseneksez jağday yeken! - Sodan soñ ol qoydıñ
qulağındağı tañbanıñ adam tañ qalarlıqtay özgeşe yekenen ayttı.
Osı kezde Helgi kütpegen jerden bılay dede:
- Bağana, qar jauıp turğan kezde mağan ber salt attı adam kölde keşep
ötken seyäqtı körengen bolatın.
- Kölge qaray deyseñ be? Qol jaqtan ne jeyde ol? Özeñneñ yeseñ durıs
pa?! Atınıñ tüse qanday?
- Ol jağın bayqay almadım, - dep jauap qattı Helgi. - Atı bolğan
joq-au deymen...
- Öze kemge uqsaydı yeken? Bayqap qaramadıñ ba, yesuas neme?
- Japalaqtap qar jauıp turğanda qalay bayqaysıñ?! - dede bala. Meneñşe, ol adamğa uqsamaytın seyäqtı yede.
- Sonda nege uqsaydı? Aytsañşı adam seyäqtı!..
Bala nene körgenen anıqtap ayta almadı: äyteuer döñgelengen ber närse
kölge barıptı da suğa tüsep ketepte.
Byartur odan sayın oylanıp qaldı. Basqalar da añ-tañ bolıstı. Es
toqıp otırğan kemper äldeber närse dep meñgerlede. Bül öze, ne de bolsa,
jaqsılıqtıñ belgese yemes qoy!..
Köktemde ayrıqşa abay bolu kerek. Osında hutorda otırıp, bez de
äldeber närsene bayqağanday yedek. Bul qubıjıq zulım küşter bezge
köresene körsetede äle... Nemese tapa-tal tüste otardağı qoyğa, ay-şay joq,
yen salıp, tañba bastı degen ne sumdıq?!.
Kün jılına bastadı. Oyda joq jerden bolğan oqıs oqiğa tudırğan
qorqınıştı uayım da seyelde. Jılı jel turdı. Köktemge jañbır jaudı.
Yeñestege qar yerep kette. Buğan deyen qar körpesen jamılıp jatqan sarğış
qoñır solğın şöpte añğardıñ say-salası yende jasıl tüske yene bastadı.
Köp uzamay jayılımğa jasıl jelek jayqala öste. Özen tasıp aqtı,
köldege señ buzıldı. Finna yesek aldına şığıp, köktemge taza auanı semere
juttı. Qarğalar hutordan alısqa uşıp ketep jattı.
Keşkentay Nonni qoy asıqtarın betkeyge alıp şığıp oynadı. Ber
küne üyge ol öte mañızdı jañalıq aytqalı jügerep kelde: hutordıñ tap
tübende sap-sarı baqbaq gül ösep tür! Taulı añğarda jıldıñ bul
mezgelende baqbaqtıñ gül aşuı - sirek kezdeseten oqiğa. Balalar şeşesen
yertep keşkentay gülde köruge şıqtı. Gül özeneñ jap-jas älsez sabağın
qısqı künneñ közene bağıttap, batıl da quanıştı qalpında joğarı qaray
umtıladı. Mäñgelek gül seyäqtı. Olar özdereneñ jañadan payda bolğan
dosına şattanğan quanışpen äre meyerlene süysenep, uzaq qarap turdı.
Öytkene ol aldağı jazdıñ kele jatqanın qıs ortasında jetkezgen
habarşı ğoy. Olar beyne ber qasiette orınğa zeyärat yetuge barğan
adamdardıñ quderette küş-quatqa ünsez ıqılaspen tauap yetuge niet
yetkenendey
ıqılastı
teberenespen
gül
japırağınıñ
şetene
sausaqtarınıñ uşın tigezep körumen boldı. Oğan beyne ber: "Sen bul
jerde jalğız yemesseñ, bez barmız. Bez de sen seyäqtı ömer süruge
umtılamız" dep jatqanday. Söytep, bul künde yerekşe şuğıla şaşqanday
sezende. Qıstıñ qorqınıştı da qolaysız jeksurın kündere artta qaldı.
Bul kün jaydarı da şayday aşıq bultsız kök aspam seyäqtı jadırap sala
berde. Olar üşen bül kün nağız baqıttı künderdeñ bere bolğan yede. Olar
bül künde ömer boyı umıtpaq yemes. Kenetten attıñ kesenegene yestelde.
Onıñ alğaşqı kesenegene yerekşe sıñğırğa tolı. Äldeber jüreksene
jasqanumen qatar rizaşılıqtıñ belgese de sezelede. Ol qaterle ajal
tırnağınan qutılğan sätte "Uh!" dep, auır dem alğandağı seyäqtı üzelepüzelep şıqtı. Beraq sonıñ özende de baysaldı quanıştıñ lebe yesede.
Qıstıñ qıspağı mol künderen Quday turalı elemnen habarı joq jas
qız da umıta bastadı. Beraq aua rayınıñ qolaysız künderende äldeber
närseden qorıqqan joq deysez be? Qorıqtı, ärine. Qorıqqanda qanday!
Ber bul ğana yemes, basqalar da qorıqtı. Onday üreyle uzaq tünderde
oñaylıqpen tañ da ata qoymaydı. Al kündezge kün kündezge uqsamaytın. Tek
köktemneñ keluen tağatsızdana küteseñ, sol üşen ğana ömer süretendey
bolasıñ. Beraq onıñ tez kele qoyatınına senemeñ joq yekenen sezeseñ. Mene,
alğaşqı baqbaq güle, jılqınıñ alğaşqı keseneue. Qaşan mäñgelek köz
jumıp, o düniege attanğanşa üzelmes ümetpen tağatsızdana küteten
köktemneñ sağınıştı sazdı belgelere belende. Yende azdan soñ şalşıqtı
balşıq ta kök-jasıl tüske yenede. Ondağı terşelek te ötken jazdağı
seyäqtı qıza tüseten boladı: qutandar su keşep turıp beyne ber inabattı
jas qızdar seyäqtı sıpayılıq tanıtıp, iele sälemdesede. Tau eşendege
keşkentay sarqırama sular künge ber taban jaqınday tüsu üşen aspanğa
atıla ağadı. Mene, sol kezde alıs ölkeden ol da - bayağı jumbaq jeget te
keleten boladı.
Qorqınıştı juma da kelep jette. Jazğı meken turğındarı bul küne
äyteuer bereudeñ -ne Qudaydıñ özeneñ, ne İisuspetrustıñ törttağandalıp
ölterelgenenen yemes-yemes habardar bolatın. Degenmen olar törttağandap
azaptap ölteru degenneñ qanday bolatının tım buldır yelestete alatın.
Öytkene ayqıştı ağaştıñ qanday yekenen yeşqaşan körep belgen yemes. Al
oğan adamdı qalay törttağandap ölteretenen köz aldarına mülde yelestete
almaytın. Onday sumdıqtıñ qanday bolatının körsek, belsek degen ıntaıqılası atımen bolğan joq-tı. Al poselkede osı töñerekte oydan
şığarılğan aluan türle yejelge yeske äñgemeler tepte de tausılmaytın.